بندر ترکمن
بَنْدَرِ تُرْكَمَن، شهرستان و شهر مركز آن در استان گلستان.
شهرستان: این شهرستان با وسعت 860‘1كمـ 2، دارای دو شهر به نامهای بندر تركمن و گمیش تپه، و دو بخش به نامهای مركزی و گمیشان، و 3 دهستان است ( نشریه ...، 52؛ جغرافیا...، 2 / 1147) كه از شمال به خاك جمهوری تركمنستان، از شمال خاوری و خاور به شهرستان گرگان و از جنوب به حومه گرگان و كردكوی و از باختر به دریای خزر محدود می گردد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 29). براساس سرشماری 1375ش جمعیت شهرستان بندرتركمن 392‘111 نفر بوده است كه از این شمار 54 / 47٪ در نقاط شهری و 46 / 52٪ در روستاها سكنا داشته‌اند (سرشماری ...، شانزده).
شهرستان بندر تركمن جزئی از دشت وسیع گرگان است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا) و در منطقه‌ای كاملاً هموار واقع است و با توجه به اینکـه آب دریای خزر 28 متر پایین‌تر از آبهای آزاد قرار دارد، بخشهای وسیعی از این شهرستان، پایین‌تر از سطح دریاست. قسمت سفلای رودخانه گرگان در مركز، قره‌سو در جنوب و شاخه‌ای از اترك در این شهرستان جاری است. علاوه‌بر شبه جزیره آشوراده و شماری جزایر كوچك، حدود 55كمـ از شهرستان بندر تركمن از حوالی روستای قره‌سو تا مرز خشكی تركمنستان در ساحل دریای خزر واقع است. آب و هوای این شهرستان در قسمتهای جنوبی معتدل و در قسمتهای شمالی، نیمه بیابانی است (جغرافیا، همانجا).
اقتصاد شهرستان بندر تركمن بر كشاورزی، دامداری و صنایع دستی به ویژه قالی‌بافی متكی است و به علت كمبود آب در این منطقه، كشاورزی بیشتر به طریقۀ دیم صورت می گیرد؛ اما در برخی نقاط از چاههای عمیق و آب رودخانه استفاده می‌شود. محصولات عمدۀ این شهرستان شامل برنج، تره‌بار و دانه‌های روغنی است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 30-31). شهرستان بندر تركمن هر چند به لحاظ تاریخی قدمت چندانی ندارد، اما از نظر اقتصادی و ارتباطات از نواحی مهم محسوب می‌شود (زنده‌دل، 32).
شهر: این شهر در °54 و ´6 طول شرقی و °36 و ´52 عرض شمالی (مفخم، 71) و در گوشه جنوب خاوری دریای خزر، در محلی به نام خلیج حسین قلی تا خلیج گرگان واقع است (رزم‌آرا، 30-31). این بندر در محلی كه پیش‌تر قرارگاه نظامیان برای سركوب عشایر تركمن بود، در 1306ش به‌سبب دارا بودن شرایط مناسب، احداث، و بندرشاه نامیده شد (نک : زنده‌دل، همانجا؛ رزم‌آرا، 31) و از همان سال راه‌آهن سراسری كشور از این نقطه آغاز شد و آنجا به یكی از بنادر مهم كشور بدل گشت ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 3 / 50). بندر تركمن در جنگ جهانی دوم از نظر حمل مهمات به اتحاد جماهیر شوروی سابق، نقش مهمی ایفا نموده، و عامل مؤثری در پیروزی متفقین بوده است (بریمانی، 53).
یكی از معایب این بندر كه از ابتدای احداث با آن روبه‌رو بوده، عقب‌نشینی آب دریای خزر است كه در نتیجه در هر سال برای پهلوگرفتن كشتیها بر طول اسكلۀ آن افزوده می‌شود. بدین سبب، كانالی به طول 17 كیلومتر احداث گردید، اما با عقب‌نشینی آب، این بندر قابلیت خود را برای پهلو گرفتن كشتیهای بزرگ بازرگانی از دست داد (رزم‌آرا، همانجا؛ حامی، 1484). در حال حاضر بندر تركمن به لحاظ صید ماهی و شیلات حائز اهمیت است و كارخانه كنسرو خاویار نیز در آنجا وجود دارد. صید انواع ماهی از دریای خزر منبع درآمد مهمی برای اهالی به شمار می رود (جغرافیا، 2 / 1147، 1149).
با پیروزی انقلاب اسلامی نام این بندر از بندرشاه به بندر تركمن تغییر یافت (جعفری، 197). برخی عوامل در توسعه این شهر نقش عمده‌ای داشته‌اند كه از آن جمله است: 1. اجرای سیاست اسكان عشایر تركمن؛ 2. احداث خط آهن؛ 3. ایجاد فعالیتهای بندری و احداث اسكلۀ بارگیری؛ 4. پیدایش سازمانها و مؤسسات دولتی؛ 5. ایجاد تسهیلات شهری (جغرافیا، 2 / 1149).
مآخذ
بریمانی، احمد، دریای مازندران، تهران، 1355ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حامی، احمد، «راههای ایران»، ایرانشهر، تهران، 1343ش / 1964م، ج 2؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران، گرگان و دریای خزر، تهران، 1320ش؛ زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعۀ راهنمای جامع ایرانگردی (استان گلستان)، تهران، 1379ش؛ سرشماری عمومی و نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بندر تركمن، مركز آمار ایران، تهران، 1375ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، شاهرود (گرگان)، اداره جغرافیایی ارتش، تهران، 1367ش، ج 29؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان دوم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریه دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1359ش، شم 2.